جستار چیست و چگونه جستار بنویسیم؟

 “تعریف جستار”  یا “جستار چیست” از آن عبارت‌ها و سوالاتی است که شاید نتوانیم در یک جمله کوتاه، بدون در نظر گرفتن مقدمه یا توضیحاتی، جواب مشخصی به آن بدهیم. تحولات و دگرگونی‌هایی که درون جستار در حال رخ‌دادن است و نیز رفتار جستارنویسان که گاه‌گاه معنایی جدید به آن اضافه می‌کنند، از دلایل این پیچیدگی در تعریف جستار است. برای آشنایی با جستار و جستارنویسی این مقاله از چی کتاب را بخوانید.

جستار چیست؟

شاید بهتر باشد برای تعریف جستار ابتدا به سراغ “آنچه که نیست” برویم. جستار مقاله نیست، داستان هم نیست. به همین جهت نه منطق و استدلال صرف است، نه خیال‌پردازی مطلق.

اما می‌توان با اطمینان گفت که افکار شخصی جستارنویس، جایگاه ویژه‌ای در جستار دارد و نویسنده جستار، به دنیا از دید خود می‌نگرد. حتی گاهی فراتر می‌رود به این معنا که جستار می‌نویسد تا جواب سوالاتش را از دل آن بیرون آورد. به عبارتی، با سوال شروع می‌کند، به امید اینکه در انتها به جواب برسد.

با این مقدمه و با در نظر گرفتن اشتراکاتی که در تعریف جستار، در طول سال‌ها و از دیدگاه اندیشمندان مختلف از قرن شانزده تا کنون مطرح شده، در پاسخ به سوال جستار چیست؟ می‌توانیم بگوییم: جستار متنی غیرداستانی است که نویسنده، دیدگاه شخصی‌اش درباره موضوعی را در آن بیان می‌کند.

موضوع جستار چیست؟

موضوع جستار متفاوت است. پیچیده‌ترین مسائل علمی تا پیش‌پاافتاده‌ترین مسائل زندگی، دست‌مایه نویسنده قرار می‌گیرد تا از دید خود به آن بپردازد. او بی تکلف و با صداقت، دست خود را در جستار رو می‌کند و در انتظار نقد مخاطبانش می‌نشیند. به این ترتیب، نویسنده جستار بر دیدگاه خود اصرار و تعصب ندارد و به دنبال نتیجه‌گیری نهایی و مطلق نیست بلکه تنها برداشت شخصی‌اش از موضوعی را با لحنی صمیمی و خودمانی بیان می‌کند.

میشل دو مونتِنْی Michel de Montaigne، فیلسوف فرانسوی، در قرن شانزدهم کتابی با نام Essais منتشر کرد. او گرچه فیلسوف بود اما در کتابش خبری از متن‌های فیلسوفانه نبود و نگاه شخصی‌اش به موضوعات در آن موج می‌زد. عمل مونتنی در این کتاب، شروع اتفاقی به نام “جستار نویسی” بود. پس از آن، نویسندگان دیگری راهش را پی گرفتند و تا امروز، جستارنویسی پویا و زنده است.  واژه essay را در فارسی با معادل «جستار» می‌شناسیم.

در ادبیات کهن فارسی، نمونه‌هایی از جستار نویسی وجود دارد. هرچند هیچ‌گاه نویسندگان آن‌ها، واژه جستار را نشنیده بودند! در مقاله‌های نظامی عروضی و مقالات مولانا در کتاب فیه ما فیه، متونی شبیه جستارهای امروزی پیدا می‌شود. در میان نویسنده‌های معاصر، ملک‌الشعرای بهار، محمدعلی فروغی و محمدعلی جمالزاده متونی جستارگونه دارند و  در دوره‌های اخیر شاهرخ مسکوب و محمد قائد جستارنویس محسوب می‌شوند. در حال حاضر جستار نویسی نقشی جدی در بازار نشر کتاب دارد.

ویژگی‌های جستار چیست؟

جستارنویس علاوه بر توجه به منطق و استدلال، باید وجدان و فطرت مخاطب را هدف قرار دهد. با این شیوه، مواضع شخصی و دغدغه‌هایش بی‌واسطه به جان مخاطب می‌نشیند. 

در انتخاب موضوع جستار و شیوه پرداختن به آن، آزادی عمل وجود دارد و برای نویسندگان تنوع‌طلب و خوانندگانی که تحلیل‌های به‌روز و متنوع را می‌پسندند و از داستانی بودن نوشته لذت می‌برند، جستار، فرمی مناسب است. نویسنده در جستار کنش‌گر است و می‌تواند نظریات جدید و جسورانه‌اش را در آن بیازماید؛ به این معنا، جستار، ایده‌پرور است. حتی گاهی یک ایده تاثیرگذار از دل یک جستار جوانه می‌زند. جستار گرچه به داستان شبیه است، اما معمولا به حاشیه نمی‌پردازد و غالبا کوتاه است _حدود ۱۰۰۰ کلمه_  و خوانندگان شتاب‌زده دوستش دارند. جستارها غالبا محتوای سبز دارند و تاریخ مصرفشان زود تمام نمی‌شود.

ساختار جستار چگونه است؟

 فرم جستار به نویسنده آزادی می‌دهد؛ هم آزادی ساختار و هم آزادی محتوا و از لحاظ موضوع، هم سیال است و هم متنوع.

جستارها، قاعده‌ی مشخصی در نوشتن ندارند. با این حال، می‌توانند از قواعد کلی پیروی کنند و مقدمه، بدنه و نتیجه‌گیری داشته باشند.

این‌که موضوع جستار چیست، در مقدمه روشن می‌شود و همین مقدمه است که سرنوشت خواننده را در ادامه دادن یا رها کردن نوشته مشخص می‌کند. مقدماتی که  شامل یک لطیفه، نقل قول جذاب، یک بیت شعر، ضرب‌المثل، سوال، خاطره یا گفتگویی چالشی هستند، جذاب‌اند، به شرط اینکه هنرمندانه استفاده شوند.

پاراگراف ها، بدنه را تشکیل می‌دهند. هر پاراگراف با پاراگراف بعدی پیوند دارد و هر کدام، به یک جنبه از موضوع می‌پردازند. بدنه، اصلی‌ترین بخش جستار است. با این وجود، نباید طولانی و حاوی زیاده‌گویی باشد.

 موضوع اصلی جستار در نتیجه‌گیری هم مطرح می‌شود تا نویسنده و خواننده با مرورِ آنچه تا آنجا خوانده‌‌اند، برداشت خود را تکمیل کنند. ذکر یک نقل قول، پرسشی چالشی یا یک پیشنهاد، نتیجه‌گیری خوبی می‌سازد.

تفاوت جستار و مقاله

پیش‌تر، برای تعریف جستار (essay) به مقاله (article) و تفاوتش با جستار نویسی رجوع کردیم، اما تفاوت‌های بیشتری وجود دارد: 

• جستار نوشته‌ای است معمولاً کوتاه و غیرداستانی که ساختاری هنری و شبیه به داستان دارد. بر خلاف مقاله که بر اساس ساختاری از پیش تعیین‌شده و علمی نوشته می‌شود.
• جستارنویس با ورود آزادانه به دنیای شخصی، از دیدگاه‌ها و علایقش می‌گوید. تقریباً درباره هر چیزی می‌نویسد و ممکن است هنگام نوشتن، ایده‌اش را تغییر دهد یا به ایده‌ای جدید برسد. برخلاف مقاله که بر اساس روشی علمی، با دیدی منطقی در چارچوبی مشخص حرکت می‌کند و به برنامه‌ریزی و پژوهش نیاز دارد.
• ذکر منبع و ماخذ در جستار لازم نیست، اما تکلیف مقاله در این مورد روشن است.
• جستارنویس ممکن است بارها از کلمه “من” استفاده کند اما در مقاله، تنها، دانسته‎های نویسنده حضور دارد، نه خودش.
• زبان جستار، زبان نویسنده‌ی آن است و دارای هویت. می‌تواند خودمانی یا رسمی باشد، حتی اگر به موضوعی علمی بپردازد. در حالی که  مقاله‌ها از قواعد مشخصی پیروی می‌کنند.

انواع جستار

جستارها را می توان دسته‌بندی کرد. مثلا جستارهای شخصی که خاطرات و برداشت‌های کسی هستند، جستارهای زندگی‌نامه خودنوشت، یا جستارهایی که نویسنده در آن از تجربیات معنوی‌اش می‌گوید. البته دسته‌بندی‌های دقیق‌تری هم وجود دارد:

• وظیفه جستارهای تعریفی، توضیح یک عبارت است. نویسنده در مورد یک عبارت اطلاعات دقیقی می‌دهد و با مثال، حکایت، نقل قول و…، آن عبارت را روشن می‌کند.
• در جستار انتقادی، نویسنده متنی را ارزیابی، تحلیل یا تفسیر می‌کند و سعی دارد لایه‌های نهفته متن را آشکار کند. 
• جستار روایی یک نقطه‌ی مرکزی دارد که کل روایت حول آن شکل می‌گیرد و پیش می‌رود. شخصیت، رویداد و گفتگو (دیالوگ) دارد ولی با داستان کوتاه فرق می‌کند. این گونه که با پایان نوشتار، چیزی برای کشف بیشتر باقی نمی‌ماند اما پایان داستان کوتاه با تعلیق و امکان کشف همراه است.
• در جستار توصیفی بناست چیزی توصیف شود. این چیز می‌تواند شیء، مکان، تجربه، شخص یا موقعیت باشد که به کمک توصیفات ملموس و عینی، به خواننده شناسانده می‌شود. 
• جستار اقناعی به نوعی از جستار می‌گویند که نویسنده در آن سعی می‌کند مخاطب را قانع کند موضوعی را بپذیرد یا عملی را انجام دهد. این نوع جستار نیاز به تحقیق و بررسی جوانب موضوع دارد.

معادل انگلیسی جستار چیست؟

هرچند جستار و جستارنویسی اخیرا در کشور ما بیشتر باب شده، اما قدمت آن به سال‌های دور برمی‌گردد. اولین بار در قرن شانزده میشل دو مونتنی فرانسوی، که نامش با جستار‌نویسی گره خورده است، از اسم “essai” برای مجموعه‌ای از نوشته‌هایش که ویژگی‌های خاصی داشتند، استفاده کرد. یک دهه بعد، فرانسیس بیکن در انگلیس از معادل “essay” برای این شیوه نوشتن استفاده کرد. جستار ترجمه‌ی essay در زبان انگلیسی است که ریشه‌اش از فعل essayer در زبان فرانسه و به معنای تلاش و کوشش‌کردن است. 

چگونه جستار بنویسیم؟ (تعریف جستار نویسی چیست)

حالا که فهمیدیم جستار چیست و چه ویژگی‌هایی دارد،‌ خوب است بدانیم که جستار نویسی چگونه است و چطور می‌توانیم جستار بنویسیم؟ گرچه این نکات، اختصاص به جستار ندارند، اما برای شروع جستارنویسی، مفید و قابل استفاده‌اند.

۱. سوال‌های اساسی

پیش از هر چیزی، به چند سوال جواب دهید: درباره چه بنویسم؟ چه موضوع و عنوانی انتخاب کنم؟ مخاطبم کیست؟ و سوالاتی از این قبیل.

۲.  روان و منسجم

ایده‌های پراکنده خود را جمع و جور کنید و شکلی منسجم به آن بدهید.

۳. شروع کنید

اجازه ندهید ترس از شکست خوردن و نتوانستن، شما را از نوشتن جستار منصرف کند.

۴. پاراگراف  نویسی

پاراگراف را بشناسید: جملات کنار هم قرار می‌گیرند و پاراگراف را تشکیل می‌دهند. هر پاراگراف یکی از نکات مهم جستار را در بر دارد.

۵. تنوع کلمات، هرچه بیشتر، بهتر

دامنه لغات گسترده نویسنده، متنی پربار می سازد و اعتماد خواننده را به متن بالا می‌برد.

۶. غلط ننویسید

اشتباهات املایی، علائم نگارشی اشتباه و مواردی از این دست، تاثیر بدی بر خواننده می‌گذارند.