داد و ستد | مروری بر کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران
هیچ چیز برای ما که از بدو تولد به عنوان یک مسلمان ایرانی چشم گشوده‌ایم، زیباتر از آن نیست که در باب هویت ایرانی-اسلامی خود تحقیق کنیم و اعتقادات ارزشمندی را که به لطف خانواده و منطقه جغرافیایی خود پیدا کرده‌ایم، با مطالعه و تعمق در این‌باره استحکام و عمق ببخشیم. دین اسلام حدود ۱۴۰۰ سال پیش در سده هشتم میلادی در شبه جزیره عربستان ظهور کرد و این در حالی بود که دین رسمی ایران در آن زمان دین زرتشت بود. به همین سبب این مهم بیشتر اهمیت پیدا می‌ند چرا که بی‌گمان همه ما روایت‌های متعددی از نحوه ورود اسلام به ایران شنیده‌ایم که معروف‌ترین آن‌ها کتاب دو قرن سکوت از دکتر عبدالحسین زرین‌کوب است. اگر شما نیز مثل ایشان فکر می‌کنید که اعراب با تکیه بر زور شمشیر، اسلام را به ایران آورده‌اند، به شما پیشنهاد می‌کنیم که کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران از زنده‌یاد شهید مطهری را نیز مطالعه کنید تا به یک دیدگاه منصفانه‌تر در این زمینه دست پیدا کنید. برای آشنایی بیشتر با کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران ادامه‌ی این مقاله‌ی چی کتاب را بخوانید.
فهرست مطالب
معرفی کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران
استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری، اندیشمندی دینی و معلمی برجسته بود که در طول حیات پر برکت خود، با تألیفات و سخنرانی‌های متعدد، خدمت بزرگی به دین اسلام و انقلاب اسلامی ایران نموده است. کتاب‌های شهید مطهری آن‌قدر اهمیت دارد که رهبر معظم انقلاب بارها در سخنرانی‌های خود ضرورت مطالعه و بررسی آثار ایشان را توصیه کرده‌اند و در یکی از دیدارهایی که با روحانیون استان همدان داشته‌اند به کرات بر این مسئله تأکید داشته و فرموده‌اند:
اگر بنده می خواستم برنامه حوزه علمیه ی قم را بنویسم بلاشک یکی از مواد برنامه را این می‌گذاشتم که کتاب‌های آقای مطهری خوانده شود، خلاصه‌نویسی شود و امتحان داده شود.
این جمله و تأکید فراوان رهبر معظم انقلاب که خود یکی از متبحرترین کتابخوان‌هایی ست که می‌شناسیم بر این موضوع، بیانگر ارزش آثار آیت الله مطهری است که عمر خود را در راه تألیفات ارزشمند دینی صرف کرده است. یکی از این تألیفات کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران است که ابتدا به صورت ۹ جلسه سخنرانی به فاصله ۳ ماه در سال ۱۳۴۷ شمسی ایراد شد و استقبال از آن‌ها به حدی بود که شهید مطهری اعتقاد داشت هیچ‌کدام از سخنرانی‌هایش به این اندازه دیده و شنیده نشد که دانشجوها این‌گونه نوار سخنانش را کپی و منتشر کنند.
ایشان این را معلول علاقه ایرانی‌ها به مسئله مشترک ایران و اسلام می‌دانست و شاید همین موضوع باعث شد که این سخنان دو سال بعد در سال ۱۳۴۹ شمسی به کتابی تبدیل شود که اکنون به عنوان یکی از مهمترین آثار ایشان شناخته می‌شود. البته برخی نیز معتقداند که شهید مطهری با این کتاب، به نقد کتاب دو قرن سکوت که هفده سال پیش از انتشار کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران چاپ شده بود پرداخته است و با تکیه بر روایات تاریخی و دینی، بسیاری از شبهات دینی در این زمینه را پاسخ داده است.
بررسی کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران
این کتاب به سه مسئله مهم پرداخته است که عبارت اند از:
۱- اسلام و مسئله ملیت
۲- خدمات اسلام به ایران
۳– خدمات ایران به اسلام.
شهید مطهری در مقدمه چاپ اول، هدف از انتشار این کتاب را پاسخ به سه پرسش اساسی دانسته است و سعی کرده در بخش اول به تقابل احساسات مذهبی اسلامی و احساسات میهنی-ایرانی بپردازد و به این سوال پاسخ دهد که آیا تضاد یا تناقضی میان این احساسات وجود دارد یا خیر؟ او در این بخش ایران را از نظر ملیت ایرانی نگاه کرده و از مفاهیمی مثل ملت پرستی، ناسیونالیسم، مقیاس‌های اسلامی، زبان فارسی و مذاهب و ادیان ایران باستان حرف زده است.
در بخش بعدی سوال مهمی را مطرح کرده است و آن هم این است که آیا ورود اسلام به ایران برای ما موهبت بود یا فاجعه؟ و با عنوان کارنامه اسلام در ایران سعی کرده پاسخ درخوری به این پرسش بدهد.
در بخش آخر این کتاب نیز شهید مطهری به سهم ایرانیان در بسط و گسترش تمدن اسلامی پرداخته است و نقد کتاب دوقرن سکوت، آخرین بخشی است که در این فصل می‌خوانیم.
نقد کتاب
از جمله نکات مثبتی که در این کتاب وجود دارد نگاه متفاوت شهید مطهری از مستشرقان و متفکرانی است که اسلام را مساوی با عربی بودن می‌دانند. بر خلاف آن‌ها شهید مطهری این مسئله را رد می‌کند و در تمامِ بخش‌های کتاب سعی دارد که با چنین نگاهی مطالب را بیان کند و بر اساس همین نگاه است که در جایی از کتاب می گوید:
راست گفته است آن که گفته است علم و دین و فلسفه وطن ندارد، همه‌جایی و همگانی است؛ همچنانکه رجال علم و رجال دین و رجال فلسفه نیز وطن ندارند، جهانی می‌باشند، به همه جهان تعلق دارند، همه‌جا وطن آنهاست و همه جهانیان هم‌وطن آن ها هستند.
همچنین او بر اساس همین دیدگاه معتقد است که روح ایرانیان با مفاهیم اسلام آشنا بوده است و به همین دلیل دین اسلام توانسته در دل مردم ایران جای بگیرد.
همچنین بررسی نقش متفکرین و اندیشمندان ایرانی در بسط و گسترش تمدن اسلامی یکی دیگر از نقاط مثبت کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران است که شهید مطهری با بررسی‌های تاریخی و تحلیلی به آن پرداخته است. نثر ساده کتاب و داستان‌های روایی شهید مطهری از وقایع تاریخی نیز از جمله دیگر نقاط مثبت این کتاب است که یادآور کتاب داستان راستان اثر ارزشمند دیگر شهید مطهری است.
از نقدهایی که برخی به این کتاب وارد می‌کنند نیز می‌توان به عدم اطلاع کافی شهید مطهری از تاریخ ایران باستان اشاره کرد که موجب شده است در برخی بخش‌ها تحلیل درستی از تاریخ ایران و سلسه‌های پادشاهی نداشته باشد و سابقه فرهنگی و ذهنیت و دیدگاه خود را در تحلیل این اتفاقات دخالت دهد. همچنین عدم توجه به نژادپرستی، غارت‌ها و کشتار اعراب از دیگر نقد هایی است که متخصصین به این کتاب وارد می‌کنند.
گفتنی است کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران بارها در قطع‌ها و شمارگان متعدد به چاپ رسیده و به زبان‌های انگلیسی، عربی و اردو نیز ترجمه شده است.
چه کسانی بخوانند؟
اگر به تاریخ کشور خود و مهم‌تر از آن به دین اسلام علاقه دارید، مطالعه این کتاب می‌تواند پاسخ بسیاری از شبهاتی که سال‌ها در فضای مجازی با آن‌ها رو‌به‌رو شده‌اید را برای شما مشخص کند. از آن‌جا که لحن کتاب ساده و صمیمی است، مخاطبین نوجوان نیز می‌توانند همپای بزرگسالان این کتاب را مطالعه کنند به شرطی که از خواندن روایت‌های متعدد دینی و تاریخی خسته نشوند!
