نقد و بررسی کتاب های سهراب سپهری | سهراب در آیینه نگاه دیگران

اگر از شما بپرسم شاعری با ویژگی‌هایی مثل آرام‌بودن، دوست‌دار طبیعت بودن، آشنا با شعر نیمایی و با نگاه عارفانه می‌شناسید یا نه، چه پاسخی می‌دهید؟ بگذارید یک راهنمایی به سوال اضافه کنم. این شاعر ما دستی بر هنر نقاشی هم دارد و تابلوهایش در کشورهای اروپایی نیز برای فروش و نمایش گذاشته شده است. حالا حتماً به پاسخ نزدیک‌تر شده‌اید. شبیه‌ترین شخصیت شاعر و هنرمند به این ویژگی‌ها، سهراب سپهری است. شاعری که خلوت را دوست داشت. در واقع مجموعه اشعار و کتاب های سهراب او را به اهالی هنر و علاقه‌مندان این حوزه شناساند.

انس و هم‌نشینی با خلوت و سکوت از خصلت‌های همیشگی این شاعر بوده و باعث شده تا برای شناخت روحیات، زندگی‌نامه و نظرات و باورهای او راهی جز دقیق‌شدن در آثار سهراب سپهری نداشته باشیم. و البته مگر نه اینکه آثار هر هنرمند آیینه باورها و روحیات اوست؟ خبر خوب اینکه چند نویسنده و پژوهشگر ادبی که با مجموعه کتاب های سهراب سپهری بیشتر دم‌خور بوده‌اند، قلم دست گرفته‌اند و نتایج تحلیل و مطالعه‌شان را در قالب چند کتاب به دست انتشارات سپرده‌اند. بلکه ما دوست‌داران اشعار سهراب، منابع بهتر و بیشتری درباره او در دست داشته باشیم و او را بهتر بشناسیم. قبل از اینکه به سراغ معرفی کتاب در این مطلب از چی کتاب برویم، ابتدا چند برگی از زندگی‌نامه سهراب سپهری را با هم مرور کنیم تا اهمیت تحقیق درباره آثار او را بهتر متوجه شویم.

سبک زندگی چه تأثیری در محتوای کتاب های سهراب سپهری داشت؟

سهراب سپهری کیست؟

سهراب شاعر ما در ۱۷ مهر ۱۳۰۷ چشم به جهانی باز کرد که آغاز ماجراجویی‌های او بود. تربیت خانوادگی سهراب سپهری هم در شکل‌‌گیری شخصیت هنری او بی‌تأثیر نبوده است. خانواده‌ای اهل ادب و هنر و فرهنگ که اور را در مسیر رشد و قوام‌یافتن شاکله ذهنی و هنری‌اش همراهی کردند. از گفته‌های خانواده و دوستان سهراب درباره کودکی او چنین بر می‌آید که روح و قلب سهراب از کودکی با طبیعت مأنوس و مألوف بوده است چنان که گویی طبیعت، حیوانات و پرندگان و تمام موجودات را دوست خود می‌داند. خانواده سهراب می‌گویند بازی سهراب و گشت‌وگذار او در باغ خانه‌شان در کاشان از بعد طلوع آفتاب شروع می‌شد و تا غروب آفتاب ادامه داشت. حالا احتمالاً متوجه شدید که شیفتگی و اشتیاقی که در کتاب های سهراب سپهری و در رابطه با آب و گل و آسمان و زمین و هر عنصر طبیعی نشان داده می‌شود، از کجا نشأت می‌گیرد.

البته او بعد از انجام تکالیف مدرسه، دل به رنگ و کاغذ می‌باخت و غرق در خیال‌انگیزی‌هایش با نقاشی‌های رنگارنگ می‌شد. آیا کودکی چنین پرشور و ماجرا نباید جوانی چنان شاعرانه و لطیف داشته باشد؟

کتاب های سهراب چه تصویری از جهان‌بینی او نشان می‌دهند؟

سهراب در جوانی شرکت در جلسات هفتگی شعر را شروع کرد. همزمان با شاعری آنچنان در یادگیری هنر در کلاس‌های نقاشی دانشگاه هنرهای زیبا استعداد از خود نشان داد که تحسین هم‌شاگردی‌ها و استادانش را برانگیخت و سرانجام عنوان دانشجوی ممتاز این رشته را از آن خود کرد.

دوستان سهراب از خلوت‌ها و سکوت‌های عمیق و متفکرانه او بسیار تعریف می‌کنند. آن‌ها معتقدند سهراب حتی در این سکوت‌ها هم در جست‌و‌جوی رشد و تعالی بود. او دغدغه انسان و عواطف انسانی‌اش را داشت و این در محتوای کتاب های سهراب سپهری هم مشخص است.

بسیاری از اهالی ادبیات سهراب را در شاعری، پیرو سبک نیمایی می‌دانند؛ اما همین افراد نیز به بدیع بودن و خلاقیت ویژه سهراب اشاره می‌کنند و اذعان دارند که اگرچه اشعار این دو هنرمند شبیه یکدیگر است؛ اما هر کدام مضامین و اصول خود را برای بیان حرف‌هایشان دارند که آن‌ها را از یکدیگر متمایز می‌کند. سهراب شاعری تصویرگرا است و شعرهایش هم سرشار از رنگ و احساس و خلق موقعیت‌های بکر است که جایی دیگر از آن نشنیده‌ایم.

اشعار سهراب سپهری با طبیعت و عناصر آن پیوندی عمیق و جدانشدنی دارد و این متأثر از دیدگاه عرفانی او است که باور داشت می‌توان خدا را در طبیعت پیدا کرد. او از مخاطبانش هم می‌خواهد به طبیعت و موجوداتش دقیق شوند و به آن توجه کنند. سپهری باور دارد که با رابطه با طبیعت و درک آن می‌توان به الهام، آگاهی، رشد و تعالی رسید و پا به دنیایی فراتر از عالم مادی گذاشت.

از مهم‌ترین کتاب های سهراب سپهری می‌توان به هشت کتاب، مرگ رنگ، زندگی خواب‌ها، آوار آفتاب، شرق اندوه، صدای پای آفتاب، مسافر، حجم سبز، ما هیچ ما نگاه، آوار کتاب به نظم و اتاق آبی به نثر اشاره کرد.

آثار سهراب سپهری او را در یادها ماندگار کرد

سرانجام جسم این هنرمند خوش‌ذوق از گزند روزگار دور نماند و در سال ۱۳۵۸ به سرطان خون مبتلا شد که او را تا بیمارستان‌های انگلستان نیز کشاند؛ اما در اسفند همان سال به وطن بازگشت و در نهایت در ۱ اردیبهشت در تهران چشم از جهان فرو بست. پیکر این هنرمند شریف در امامزاده سلطان علی مشهد اردهال کاشان دفن شده و همه‌ساله میزبان اهالی ادب و هنر است.  کتاب‌ها و نقاشی‌های سهراب سپهری امروزه نقل محافل ادبی و هنری ایران و جهان است.

معرفی کتاب درباره آثار سهراب سپهری

اکنون که با روحیات و زندگینامه این شاعر گران‌قدر آشنا شدیم، بهتر می‌توانیم اهمیت موضوعات و پدیده‌هایی را که در اشعار و کتاب های وی آمده است، درک کنیم. البته کتاب‌های خوبی درباره معرفی آثار سهراب گردآوری و تنظیم شده‌اند که به کسانی که می‌خواهند به بررسی و تحلیل آثار سهراب سپهری بپردازند، کمک می‌کنند.

کتاب در کنار سهراب؛ تحلیلی بر هشت کتاب سهراب سپهری

نویسنده: سید رضا میرجعفری

ناشر: مرسل

سال انتشار: ۱۳۹۷

شنیدن حال‌وهوا و ناگفته‌های کتاب های سهراب سپهری از زبان هم‌دوره‌ای‌اش، آقای سیدرضا میرجعفری لطف دیگری دارد. کتاب در کنار سهراب، به قلم میرجعفری هم مهم‌ترین سروده‌های سهراب سپهری را در بر می‌گیرد و هم اگر اهل ادبیات و شاعری باشید و بخواهید سبک شعر سپهری را عمیق‌تر بشناسید، تحلیل ادبی دقیقی از آثار او برایتان آماده کرده است. نویسنده در این کتاب محتوا، مضامین و ویژگی‌های شعر در کتاب های سهراب سپهری را ممتاز، دست اول، بدیع و بدون هیچ تقلیدی می‌داند. به قول نویسنده سهراب با زبانی گرم و صمیمی، بار دیگر نشان داد که با بهره بردن از ارزش‌های هنری می‌توان از مرزهای زمان گذر کرد و ناب‌ترین عواطف انسانی را با سر رشته قلم به تصویر کشید.

رضا میرجعفری در این کتاب پرده از رازی بر می‌دارد که انگار عقیده ما هم هست. میرجعفری می‌گوید سهراب سپهری به ما انسان‌های حاضر در عصر هیاهو و نمایش نشان داد که می‌توانی خوگرفته به سکوت و خلوت باشی؛ اما با جاری‌ساختن طبعی بلند و مهری بی‌مانند در اشعار خود به شهرتی در عین گمنامی برسی. تا جایی که بعد از سهراب سپهری هرکس خواست به این وادی و خلوت شاعرانه نزدیک شود، جز مقلدی مجذوب هنر او نبود. سپهری با سبک شاعری خود نفسی تازه به ادب و هنر فارسی بخشید و لحن و قلمی نو بعد از خود به یادگار گذاشت. اگرچه اشعار او به ادبیات نیمایی شبیه است؛ اما خلاقیت و ذوقی در آثار سهراب سپهری جریان دارد که مخصوص خود اوست.

کتاب بیدل، سپهری و سبک هندی

نویسنده: سید حسن حسینی

ناشر: سروش

سال انتشار: ۱۳۶۷

ما خوانندگان فکر می‌کنیم نویسنده‌ها کتاب‌ها را می‌نویسند چون می‌خواهند به ما چیزی بگویند؛ اما واقعیت این است کتاب‌ها حاصل تلاش و جست‌وجوی نویسندگان برای پاسخ به سوال‌هایشان هم هستند. کتاب بیدل، سپهری و سبک زندگی هم نتیجه تحقیق سید حسن حسینی به این سوال است: «آیا سهراب اشعار سهراب سپهری به سبک هندی شباهت ندارد؟ و آیا نمی‌توان ویژ‌گی‌های مشترکی میان شعر سهراب و بیدل دهلوی که میراث‌دار سبک شاعران سبک هندی است، پیدا کرد؟». نویسنده ما را قدم به قدم در رسیدن به پاسخ این سوال همراه می‌کند تا دلایل و شواهد او برای اثبات نظراتش درباره کتاب های سهراب سپهری را بشنویم.

از نظر نویسنده اشعار سهراب سپهری و بیدل دهلوی در فضای سورئالیسم پیشرفته سیر می‌کند. هر دو این شاعران در اشعار خود از ظرایف خیال، پیچیدگی‌های زبان و پرداخته‌های ذهن الهام گرفته‌اند تا منظور و مضمون خود را به گوش مخاطبین خود برسانند. سید حسن حسینی در این کتاب سعی کرده است تا خشکی و سختی کتاب‌های پژوهشی در حوزه ادبیات تطبیقی را رها کند و در عوض با بیانی شیوا، دلنشین از شباهت‌های اشعار بیدل و اشعار کتاب های سهراب سپهری برایمان بگوید.

کتاب نگاهی به سپهری

نویسنده: سیروس شمیسا

ناشر: مروارید

سال انتشار: ۱۳۹۳

همیشه گفته‌اند کار را باید به دست اهلش سپرد. اگر بخواهیم نقد و بررسی آثار سهراب سپهری را به قلم نویسنده‌ای بخوانیم که شعر و نکاتش را خوب می‌شناسند و از طرفی می‌تواند شعر سهراب را از نظر مکتب‌های عرفانی و روان‌شناسی مختلف بررسی کند، کتابی بهتر از نگاهی به سپهری اثر سیروس شمیسا پیدا نمی‌کنیم.

کدام ویژگی این کتاب را با دیگر کتاب‌ها درباره سهراب سپهری متفاوت می‌کند؟ اینکه سیروس شمیسا با اشرافی مثال‌زدنی که در نقد ادبی دارد، تفسیر و شرح دو شعر بلند سهراب را از نگاه عارفانه مولانا و آموزه‌های بودا تحلیل می‌کند. در جایی دیگر، استاد شمیسا سعی دارد نظریات یونگ را هم به روش نقد خود اضافه کند و به تحقیق خود عمق ببخشد. با مطالعه این کتاب دوبار سود می‌کنید؛ به نحوی هم با دیدگاه‌های سهراب سپهری از جنبه‌های مختلف آشنا می‌شوید و هم نقد ادبی را با مثال و مصداق از روی کتاب های سهراب سپهری آموزش می‌بینید.

کتاب اندیشه مرگ از دیدگاه سهراب سپهری

نویسنده: ونوس بابالو

ناشر: آموزشی تالیفی ارشدان

سال انتشار: ۱۳۹۹

مرگ، این راز نهفته غریب از دوران گذشته تاکنون محل اختلاف باورها و خرافات گوناگون از طرف مذاهب و دیدگاه‌های فلسفی بوده است. خودمانیم، حتی برای من و شمای نوعی هم، مرگ موضوعی است که هنوز نمی‌توانیم شفاف و صریح از آن حرف بزنیم. حالا اگر برایمان خبر بیاورند که شاعری لطیف،  در اشعارش لایه لایه، پرده‌ها را از روی این راز کنار زده تا دست دوستی او را به ما نشان دهد، چقدر خوشحال می‌شویم؟ سهراب سپهری، شاعری است که این پدیده ناشناخته و غریب را در شعرهایش توصیف کرده و خواسته ما را پای شنیدن کشف‌ها و شهودهایش در این باره بنشاند.

در میان ما سهراب سپهری، انسانی با نظام فکری مشخص و منسجم شناخته می شود. این برداشت را با بررسی کتاب های سهراب سپهری اثبات می‌کنیم. سپهری عقیده دارد در پس هریک از پدیده‌های جهان یک معنی عرفانی پنهان شده است. مرگ نیز از این قاعده مستثنا نیست. از نظر سپهری مرگ یک حادثه و پایان اجباری زندگی نیست، بلکه جزء جدانشدنی زندگی است که آن را سر و سامان می‌دهد. کتاب اندیشه مرگ از دیدگاه سهراب سپهری به مطالعه و تحقیق موضوع مرگ در مضامین اشعار و کتاب‌های او می‌پردازد.

مجموعه کتاب یک نفر؛ جلد چهارم، سهراب سپهری

نویسنده: حبیبه جعفریان

ناشر: سروش

سال انتشار: ۱۳۸۱

سری کتاب «یک نفر» از انتشارات سروش طی سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ در ماهنامه سروش جوان منتشر می‌شده است. در هریک از شماره‌های این ماهنامه به معرفی یک شخصیت اثرگذار به فراخور زمینه فعالیت وی می‌پرداختند؛ پس عجیب نیست اگر بگوییم هریک از این ماهنامه‌ها لحن، فرم و رویکرد خاص خودشان را به کار می‌گرفتند تا شخصیت آن ماه را به علاقه‌مندان و مخاطبانش بشناسانند.

این کتاب در یک شماره از کتاب های سهراب سپهری و سبک و سیاق آثار هنری‌اش صحبت کرده است. این کتاب که به دست حبیبه جعفریان گردآوری و تهیه شده فقط ۳۵ صفحه دارد؛ بنابراین نباید این کتاب را یک اثر پژوهشی جامع دانست، اما اگر می‌خواهیم در نوشته‌ای کوتاه و مفید با زندگینامه و کتاب های سهراب سپهری آشنا شویم، این کتاب برای ما نوشته شده است. لحن گیرا و تصویرسازی‌های واقعی که حبیبه جعفریان برای گفتن از زندگی سهراب به کار می‌گیرد، از امتیازات خوانایی این کتاب است که باعث می‌شود نخواهید و نه بتوانید کتاب را زمین بگذارید.

سهراب سپهری؛ شعر سهراب سپهری از آغاز تا امروز: شعرهای برگزیده، تفسیر و تحلیل موفق‌ترین شعرها

نویسنده: محمد حقوقی

ناشر: نگاه

سال انتشار: ۱۳۸۱

مجموعه کتاب‌های شعر زمان ما از انتشارات نگاه و با هدف نقد و بررسی شعر شاعران معاصر و نام‌آور به قلم دو نویسنده نام‌آشنا یعنی محمد حقوقی و فیض شریفی تألیف و منتشر می‌شوند. سیر روایی این کتاب‌ها به این شکل است که با معرفی شاعر، آثار و ویژگی‌های شعری خود آغاز می‌شود، با بخشی شامل موفق‌ترین اشعار شاعر ادامه می‌یابد و با بررسی تحلیلی و نقد و تفسیر اشعار به پایان می‌رسد. کتاب سهراب سپهری از این مجموعه نیز همین سیر روایی را دنبال می‌کند و با وجود اختصار و در عین حال جامعیت خود توانسته توجه علاقه‌مندان به این شاعر خوش‌ذوق را جلب کند. با مطالعه این کتاب با کتاب های سهراب سپهری و تحلیل و نقد اشعار وی آشنا می‌شویم.

جمع‌بندی

در این مطلب از چی کتاب با شاعر خوش‌آوازه ایرانی آشنا شدیم و چند کتاب درباره آثار سهراب سپهری معرفی کردیم تا به علاقه‌مندانی که مایلند با اشعار و سبک هنری او بیشتر آشنا شوند، راهنمایی کرده باشیم. کتاب های سهراب سپهری به خاطر سبک نو و خلاقیت‌های تازه‌ای که دارد، از هر نظر قابل بررسی است و هنوز هم با گذشت سال‌ها از تألیف آن‌ها می‌توان رازها و مضامین عالی‌شان را تحلیل و مطالعه کرد. امیدواریم شما دوستان چی‌کتابی نیز با مطالعه این کتاب‌ها، ذوق هنری و شاعری را در خود بیابید که شاعری صاحب‌سبک با سخن‌‌هایی تازه  به جامعه اهالی هنر فارسی اضافه می‌کند.