ما ایرانی‌ها عاشق حرف‌های سیاسی در محافل خانوادگی و دوستانه هستیم. البته آن‌قدر که عاشق بحث‌های سیاسی هستیم، به مطالعه در تاریخ و سیاست، تمایل نداریم! از وقتی هم که شبکه‌های اجتماعی آمدند داخل زندگی‌مان، اوضاع بدتر شد. دیگر با خواندن کپشن‌ها و دیدن یک‌سری پست‌ها، خیلی از افراد ۹ ساله تا ۹۹ ساله فکر کردند، کل تاریخ را (آن هم به شکل تاریخ تحلیلی!) بلدند. اما چند قرن قبلتر، بهترین سرگرمی ممکن برای آشنایی درست با تاریخ ابداع شد: رمان تاریخی. با مرور کتاب نود و سه همراه چی‌کتاب باشید تا با یکی از بهترین رمان‌های تاریخی آشنا بشوید.
فهرست مطالب
از داستان دو شهر تا نود و سه
در دنیای ادبیات داستانی، حداقل دو شاهکار دربارۀ انقلاب کبیر فرانسه (۱۷۹۹–۱۷۸۹) و پیامدهای آن داریم. یکی از آن‌ها داستان دو شهر شاهکار چارلز دیکنز است و دیگری، آخرین اثر ویکتور هوگو، یعنی: نود و سه. البته نود و سه که در سال ۱۸۷۴ منتشر شد، از نظر ذکر جزئیات تاریخی، دقیق‌ترین اثر داستانی‌ای است که دربارۀ انقلاب فرانسه نگاشته شده؛ با وجود اینکه تمرکز اثر (چنان که از نامش هویداست) بر رخدادهای سال هزار و هفتصد و نود و سه قرار دارد.
در داستان دو شهر، همۀ شخصیت‌ها خیالی هستند و دیکنز به مسائل این انقلاب، نگاهی کلی می‌اندازد اما هوگو در نود و سه موفق می‌شود به ترکیبی دلپذیر از شخصیت‌های حقیقی و خیالی برسد. او اطلاعاتی مفید دربارۀ شخصیت‌های حقیقی و افرادی ارائه می‌دهد که در آن برهه از تاریخ فرانسه به بازی قدرت مشغول بودند و همچنین با استفاده از شخصیت‌های خیالی، فضای حاکم بر آن دوران فرانسه را به‌شکل ملموس‌تری توصیف می‌نماید.
رمان تاریخی، فرصت‌ها و تهدیدها
رمان‌های تاریخی به‌راحتی می‌توانند به آثاری سطحی و دم‌دستی تبدیل بشوند. اطلاعات تاریخی‌ای که زمینه‌ی نوشتن این آثار را فراهم می‌آورند، همچون شمشیری دولبه عمل می‌کنند: اگر چه با کلی ماجراهای تاریخی جذاب تغذیه می‌شوند اما همین اطلاعات تاریخی، اگر به‌خوبی از فیلتر ذهن و تخیل نویسنده نگذرند و تبدیل به «داستان» نشوند، محصولْ چیز بی‌هویتی می‌شود که دیگر نه تاریخ است و نه داستان و البته جذابیت‌های خاص هیچ‌کدام را ندارد. اما استفاده‌ی درست از این داده‌های خام در کارخانه‌ی ذهن نویسنده، جذابیت جدیدی خلق می‌کند، در نتیجه کمتر گونه‌ی داستانی دیگری را یارای برابری با یک داستان تاریخی خوب است.
در نود و سه ما با اثری مواجهیم که تا حد زیادی با منابع تاریخی معتبر دربارۀ انقلاب فرانسه مطابقت دارد با اینکه تخیل نویسنده در بندْبندِ اثر نفوذ کرده است. چنین محصول دل‌نشینی مدیون درهم‌آمیزی سواد تاریخی با نبوغ هنری در ویکتور هوگو بوده است.
آواز قو
برخی نویسندگان بزرگ مثل نیکولای گوگول و چارلز دیکنز توفیق این را نیافته‌اند که آخرین اثرشان را کامل نمایند. برخی از نویسندگان هم آخرین اثرشان نسبت به کلیت کارنامه‌ی پربارشان، چنگی به دل نمی‌زند. ویکتور هوگو اما این توفیق را داشت که آخرین رمانش را به‌شکلی شایسته تمام نماید. در واقع نود و سه تبدیل شد به آواز قوی ویکتور هوگو. اثری که هرچند محبوبترین رمان نویسنده‌اش محسوب نمی‌شود اما بعد از بینوایان و در کنار آثار برجستۀ دیگر نویسنده، مثل گوژپشت نتردام، مردی که می‌خندد و کارگران دریا همواره مورد توجه مخاطبان عام و منتقدان ادبی بوده است.
در «نود و سه» چه می‌گذرد؟
چنان که قبلاً گفته شد، این رمان به مسائل و مشکلات مردمان فرانسه طی سال ۱۷۹۳ می‌پردازد. سالی که در آن لوئی شانزدهم و همسرش (ماری آنتوانت) اعدام شدند و ژاکوبین‌ها که یک گروه انقلابی افراطی بودند، با رهبری ماکسیمیلیان روبیسپیر، حکومت را به‌مدت ۱۰ ماه، در دست می‌گیرند. از آن طرف، سلطنت‌طلبان نیز آرام ننشسته و مخصوصاً در مناطقی روستایی و حاشیه‌ای که از پاریس دور بودند، دست به تحرکاتی زدند.
با مطالعۀ تاریخ انقلاب فرانسه، آنچه بیشتر از همه به چشم می‌آید، بی‌رحمی و سَبُعیَتی است که جمهوری‌خواهان و سلطنت‌طلبان در دو سوی نبرد داشتند، به‌نحوی که در راه رسیدن به اهدافشان، بارها به قربانی‌کردن افراد غیرنظامی، زنان و کودکان دست زدند. هوگو برای توصیف هرچه بهتراین وضعیت، در دل ماجرای اصلی داستان، در روایتی فرعی به ماجراهای سه کودک و مادرشان می‌پردازد که سرنوشتشان به این درگیری‌ها گره خورده است.
مثلث
هوگو در نود و سه به توصیف ماجراهای اشخاص حقیقی و تاریخی می‌پردازد اما برای آنکه تصویری هرچه کامل‌تر از جامعۀ فرانسه در آن روزگار ارائه بدهد، با خلق سه شخصیت خیالی به‌عنوان سه شخصیت اصلی، سه گروه اصلی درگیر در بازی قدرت آن زمان را در فرانسه به‌خوبی تشریح کرد:
۱- مارکی دو لانتوناک پرنس بُرتانیایی که فرماندهی اشرافیان سلطنت‌طلب را بر عهده دارد و قصد دارد حکومت جمهوری را براندازد و کشور را به دوران گذشته باز گرداند.
۲- گوون دو لانتوناک نوۀ برادر مارکی دو لانتوناک که اگرچه اشراف‌زاده است، به صف انقلاب و جمهوری‌خواهان پیوسته. او نمونه‌ای از انسانی میانه‌رو و در عین حال قدرتمند، اخلاق‌مدار و درست‌کردار است و مُعَرِّف آرمان‌های ویکتور هوگو.
۳-سیموردَن کشیشی جمهوری‌خواه که سخت به آرمان‌های انقلابی پایبند است. در واقع مارکی و سیموردن شباهت بسیاری به هم دارند و فقط هر دو، در یک سوی میدان نبرد قرار ندارد!
توصیفات طولانی
در آثار تمامی نویسندگان قرن نوزده فرانسه، توصیفاتی طولانی دیده می‌شود که از حوصلۀ خوانندگان امروزی که تحملشان از یک کپشن اینستاگرامی هم فراتر نمی‌رود، خارج است. اما اگر کمی صبر پیشه کنید متوجه نیات این نویسندگان بزرگ از این توصیفات طولانی می‌شود و درک می‌کنید که از زمین تا آسمان با آب‌بستن‌های رمان‌ها و سریال‌های زرد امروزی، فرق دارند.
اگر نویسنده‌ای واقع‌گرا مثل بالزاک به‌قصد درک هرچه‌بهترِ خوانندگان از فضا و شخصیت‌های دخیل در ماجراهای داستان‌هایش از توصیفاتی طولانی بهره می‌برد، هوگو به‌عنوان نویسنده‌ای رمانتیک، در این توصیفات، علاوه بر فضاسازی به نقل حوادث تاریخی و مباحث اخلاقی می‌پردازد تا احساسات، نیات و اندیشه‌هایش را برجسته نماید. مثلاً او در بینوایان صفحات نسبتاً زیادی را به فاضلاب‌های پاریس و تاریخچه‌شان اختصاص می‌دهد یا در گوژپشت نتردام در یک فصل کامل و نسبتاً طولانی به معماری کلیسای نتردام پرداخته می‌شود.
نود و سه، مثل اغلب آثار هوگو دارای فصل‌هایی است که در نگاه اول، ربط چندانی به خط اصلی داستان ندارند، مشخص‌تر از همه فصلی از کتاب تحت عنوان «کنوانسیون» که به تشریح اشخاص فعال در کنوانسیون ملی فرانسه و مناسبات بین آن‌ها در هنگامۀ انقلاب فرانسه می‌پردازد؛ مکانی که در هنگام انقلاب فرانسه، نقش مجلس مؤسسان قانون اساسی و قانون‌گذاری را بر عهده داشت.
کدام ترجمه؟
از نود و سه سه ترجمه در دسترس قرار دارد. اولین بار منصور شریف زندیه در دهۀ ۳۰ اقدام به ترجمۀ این کتاب کرد. نثر این ترجمه ممکن است کمی ثقیل و قدیمی به نظر برسد. دومین کسی که این کتاب را به فارسی برگرداند، محمد مجلسی مترجم فقید و خوش‌ذوق بود که انصافاً از نظر نثر فارسی اثر آبرومندی از آب درآمد. اما خوش‌خوان‌ترین ترجمه، جدیدترین آن‌هاست که به همت محمدرضا پارسایار صورت گرفته که زبانی امروزی‌تر از دو ترجمۀ قدیمی‌تر دارد.
جایگاه نود و سه بین آثار هوگو
برای شروع ویکتور هوگو آثار نه‌چندان قطورش مثل آخرین روز یک محکوم یا کلود ولگرد گزینه‌ی مناسبتری به‌نظر می‌رسند اما در بین آثار قطور و نسبتاً قطور او، نود و سه گزینۀ خوبی برای شروع به نظر نمی‌رسد مگر برای کسی که با اقتضائات یک رمان تاریخی قرن نوزدهمی آشنایی دارد وگرنه برای کسانی که صرفاً در پی خواندن اثری داستانی هستند، رمان‌های مثل گوژپشت نتردام یا حتی بینوایان، شروع مناسبتری به نظر می‌رسند چون جذابیت ظاهری بیشتری دارند.
خواندن این کتاب برای افراد علاقه‌مند به ادبیات کلاسیک داستانی مناسب است ولی طرفداران ادبیات مدرن و پست‌مدرن باید با احتیاط و پیش‌زمینۀ ذهنی متناسب با خود اثر به سراغش بروند.
حرف آخر!
نود و سه یک رمان تاریخی خواندنی است که اثری نمونه‌ای از ادبیات قرن نوزدهم فرانسه محسوب می‌شود و اگر با پیش‌زمینۀ ذهنی مناسب سراغش بروید، شما را راضی خواهد کرد. همچنین نود و سه نمونه‌ای عالی از روایت صادقانۀ یک انقلاب است. بر کسانی که در اندیشۀ تبیین چرایی و چگونگی انقلاب اسلامی ایران و پیامدهایش در قالب داستان هستند، خواندن این کتاب واجب می‌نماید؛ البته با در نظر گرفتن تفاوت‌های هر دو انقلاب! هر انقلابی به آثار داستانی‌ای نیاز دارد که به‌درستی روایتش کنند.
از بین کتابهای ویکتور هوگو یکی کارگران دریاست که نخونده ام و یکی همین کتاب اما دقیقا به خاطر همین موضوع که پرداخت زیادی به حوادث تاریخی داره سراغش نرفتم.
ولی ترجمه پیشنهادی من قطعا ترجمه آقای پارسایار خواهد بود. دو کتاب بینوایان و گوژپشت رو با ترجمه ایشون خوندم و راضی بودم