قصه‌های جنگی را با قهرمانانش به یاد می‌آوریم. با یاد آدم‌هایی که یک‌تنه بار همه صفات شجاعانه را از دلاوری گرفته تا از خودگذشتگی و جسارت به دوش می‌کشند. آدم‌هایی که خط‌به‌خط داستانشان و لحظه‌به‌لحظه زندگی‌شان سرشار از مبارزه است و رویارویی با مصائب و دشواری‌ها. اما حتما می‌دانیم که میدان مبارزه فقط جای این آدم‌ها نیست. گاهی عرصه جنگ، محل فرار است. فرار رو به جلو علیه مرگ و در ستایش زندگی. تا انتهای مرور سفر به انتهای شب، همراه چی کتاب باشید.
فهرست مطالب
داستان کتاب سفر به انتهای شب
زندگی ما سفری است/ در دل زمستان و در دل شب/ ما در جستجوی راه عبور خود هستیم/ در دل آسمانی که هیچ چیز در آن نمی‌درخشد.
این شعر کوتاه که عنوان کتاب نیز از آن گرفته شده، بهترین شرح حال در معرفی ضدقهرمانی است که سلین در رمان جاودان خود، سفر به انتهای شب آفریده. فردیناند باردامو، دانشجوی رشته پزشکی، با آغاز جنگ جهانی اول در وطنش فرانسه، تصمیم به رهایی تحصیل می‌گیرد و راهی جبهه نبرد میشود. ضدقهرمان قصه سلین، در حاشیه جنگ و درست زمانی که هرکسی دنبال به شیوه‌ای از شجاعانه مردن است، در حاشیه آن به دنبال فرار از مرگ است! برای باردامو آنچه دیگران درباره او فکر می‌کنند مهم نیست، حتی اگر او را ترسو و بزدل بنامند و ترکش کنند. برای فردیناند باردامو در میدان مرگ، تنها چیز مهم، زنده ماندن است.
اما سفر اصلی به انتهای شب، درست در همین نقطه آغاز میشود. جایی که ضدقهرمان سلین، پس از کشیدن مکافات‌های بسیار و البته با نشان شجاعت! از جنگ رها میشود و در حالی که به قول خودش در جیب‌هایش چیزی به جز جوانی‌اش را نداشته، شروع به سفر میکند، به سرزمین‌های ناشناخته از شرق تا غرب. سفرهایی که در انتها او را به جایی جز وطنش نمی‌رسانند.
بررسی کتاب سفر به انتهای شب
سلین در سی و هشت سالگی، این رمان را در ۵۶۸ صفحه به رشته تحریر درآورده است که از این حیث، در دسته رمان‌های بلند جای می‌گیرد. این رمان متعلق به ادبیات جنگ است. ادبیات جنگ، به کتاب‌ها و داستان‌هایی گفته میشود که حول قهرمان یا ضدقهرمانی سخن می‌گویند که سرنوشتش با جنگ درهم تنیده شده است. این گونه ادبی از زمان نگارش حماسه‌هایی همچون گیلگمش آغاز شده، جنگ‌ها و نبردها و شکست‌ها و پیروزی‌ها را بر خود دیده و از مرزهای بسیاری گذشته تا به خاک فرانسه و سفر به انتهای شب رسیده. از دیگر نمونه‌های موفق ادبیات جنگ در ادبیات جهان می‌توان به کتاب‌های وداع با اسلحه، جنگ و صلح و به امید دیدار در آن دنیا اشاره کرد.
تفاوت این کتاب، با دیگر کتاب‌های ادبیات جنگ این است که بر خلاف شیوه مرسوم روایت قهرمانان، این کتاب برمحور یک ضدقهرمان می‌گردد. باردامو برخلاف آنچه که ما تصویرش را در اکثر کتاب‌های جنگی می‌بینیم، نه‌تنها ترسو و فاقد ویژگی قهرمانان زمان جنگ است بلکه تعصب چندانی هم روی کشورش ندارد و اصطلاحا مردی بی‌وطن است که برایش مهم نیست چه کسی پیروز جنگ خواهد شد. او فقط خواستار رهایی از مرگی است که در جوانی می‌خواهد گریبان زندگی او را بگیرد. و از همین رو است که بی‌هدف و بی‌مقصد، شروع به سفرکردن میکند.
نقد کتاب
فردیناند باردامو، شخصیت ویژه و منحصربه‌فردی است. او در عین بداخلاقی، غرغرو بودن، تلخ‌اندیشی و تلخ‌رفتاری، با طنزی که ناگهان از دلش می‌جوشد و بر زبانش جاری میشود، خواننده را غافلگیر میکند. و ترکیب این طنزپردازی و تلخ‌اندیشی باعث وجود کلمات قصاری شده است که به جز از قلم سلین و زبان فردیناند، در جای دیگری نخواهید خواند. جملاتی نظیر: «دنیا فقط کشتن بلد است؛ روی تو می‌چرخد و مثل خفت‌هایی که کک‌هایش را با غلط زدن بکشد تورا از بین می‌برد. با خودم گفتن از این احمقانه‌تر مردن امکان ندارد، یعنی درست مثل بقیه مردن!» علاوه بر این او ماجراجوست، اهل سفر و شور زندگی و بسیار تشنه تجربه‌های بسیار در قالب‌های مختلف.
بارداموی سلین اهل تعلق نیست و از هفت دولت آزاد است. او نه خودش را دربند سرزمینی می‌داند، نه اعتقادی و نه آدمی. همین رهایی باعث شده بدون فیلتر و سانسور، به هرجایی که می‌رود یا به هرآدمی که برخورد میکند، نظر مستقیم و گرچه گاهی کمی فحاشانه و به دور از ادبش را درباره آنها ابراز کند. و شاید همین نگاه باعث شده که این کتاب بارها در ایران و سایر کشورها بسیار رنگ سانسور و ممنوع‌الچاپ بودن را بچشد.
نثر سلین میخکوب‌کننده است؛ نگاه جزئی‌نگرش به واقعیت‌های کلان همیشه باعث میشود در حین خواندن متن، حسی را تجربه کنید و چیزهای تازهایی را که شاید قبلتر کمتر به آنها نگاه میکردید. این نثر فقط محدود به زمانی نیست که کتاب در فرانسه میگذرد، بلکه حتی گستره جغرافیایی سفرهای باردامو هم نتوانسته یکدستی این نثر را خدشه دارکند. نثری که گاهی آنقدر بیپرواست که شما را به آزاداندیشی درباره مفاهیم زمدگی دعوت میکند، گاهی آنقدر طنز میشود که شا را به قهقهه میاندازد و گاهی آنقدر تلخ و غمانگیز که به خود میآیید و میبینید صفحه پیش رویتان از اشک، تر شده.
سبک نوشتار سلین در سالهای بعد بسیار مورد تشویق و تقلید قرار گرفت چنانچه چارلز بوکوفسکی، نویسنده آمریکایی کتابهایی همچون عامهپسند و ساندویچ ژامبون دروصف این کتاب می‌گوید:
«سفر به انتهای شب بهترین کتابی‌ست که در دوهزار سال گذشته نوشته شده است.»
همچنین جلال آل احمد نیز در کتاب ارزیابی شتابزده مینویسد که رمان خود مدیر مدرسه را، تحت تاثیر کتاب سفر به انتهای شب به رشته تحریر درآورده است.
حواشی کتاب
باتوجه به شباهتهای بسیار بین شخصیت اصلی داستان، فردیناند باردامو و خالق آن، لویی فردینان سلین، از جمله در اسم کوچک، پزشک بودن هردو، تجربه سلین از سواره نظام بودن در جنگ جهانی اول و همچنین سفرهایش در جوانی بلاخص به امریکا، بسیاری سفر به انتهای شب را خودزندگینامه سلین میدانند که سعی کرده در بعضی موارد آن تخیل را به آن اضافه کند.
نسخه اصلی این کتاب در سال ۱۹۳۲ در فرانسه منتشر شد و در مدت زمان کوتاهی تحسین منتقدارن را درپی داشت. در ایران هم این کتاب توسط زنده یاد فرهاد به غبرایی به فارسی برگردانده شده است.
همچنین از روی این کتاب، در سال ۲۰۰۶ فیلمی با همین نام با کارگردانی اریک ایسن ساخته شده است.
جمع‌بندی
خواندن این کتاب برای آنها که از تکرار در ادبیات خسته شدهاند و دنبال اثری متفاوت میگردند، بهترین گزینه است چون از ابتدا تا انتهای آن سرشار از غافلگیریهای شوکهکننده و پراز شور و حرارت زندگی‌ست. بالطبع میشود طرفداران متون سرشار از صلح و آرامش را از خواندن این کتاب منع کرد، اما کتاب به قدری در ژانر خودش درخشان عمل میکند که به زعم راقم این سطور توانایی این را دارد که حتی طرفداران سایر گونههای ادبی را مجذوب و شیفته خویش نماید.
