سینما زیر تیغ آوینی! | مروری بر کتاب آینه جادو
آینه جادو مجموعه‌ای سه‌جلدی از سید مرتضی آوینی است که در آن مقالات این شهید درباره سینما و سینماگران در طی سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی آورده شده است. این اثر که در واقع یک مجموعه مقالات است، به بیان دیدگاه‌های او می‌پردازد. قلم آوینی اگرچه در اکثر مواقع متکلف و پر از اصطلاحات تخصصی است اما ولع آشنایی با یک اندیشه‌ی نو و قابل تأمل باعث می‌شود تا رغبت زیادی به خواندن آثار وی وجود داشته باشد. برای آشنایی بیشتر با مجموعه کتاب آینه جادو، تا انتهای این ریویو همراه چی‌کتاب باشید.
فهرست مطالب
آینه جادو | چرا آوینی از سینما می‌نویسد؟
آوینی در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران تحصیل می‌کرد. او که زندگانی‌اش به پیش و پس از آشنایی با آرا و اندیشه‌های امام خمینی تقسیم می‌شود، مستندساز، منقد هنری و روزنامه‌نگار جبهه و جنگ به شمار می‌رفت. آوینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان مستندساز به مناطق جنگی می‌رود و شروع به روایت می‌کند. او که از نظر عمق اندیشه در جایگاه والایی قرار دارد خود را چنین معرفی می‌کند:
«تصور نکنید که من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران به روشنفکری نا‌آشنا هستم، خیر، من از یک راه طی‌شده با شما حرف می‌زنم. من هم سالهای سال در یکی از دانشکده‌های هنری درس خوانده‌ام. اما خوشبختانه زندگی مرا به راهی کشانده که ناچار شده‌ام رودربایستی را نخست با خودم و سپس با دیگران کنار بگذارم و عمیقا بپذیرم که تظاهر به دانایی هرگز جایگزین دانایی نمی‌شود.»
این نگاه که تظاهر به دانایی همان دانایی نیست در تمامی آثار او مشهود است. خصوصاً در آینه جادو خواننده دائما با این چالش روبه‌رو است که آیا واقعاً حقیقت‌های از پیش‌پذیرفته‌شده صحیحند؟ آوینی در آثار خود تنها یک نویسنده یا کارگردان معمولی نیست، او در قامت یک منتقد دغدغه‌مند ظاهر می‌شود و برای روایت حقیقت تلاش می‌کند.
آینه جادو | نگاه کردن از دریچه‌ای نو
آوینی در سالهای ۶۷ تا ۷۱ مقالاتی را درباره سینما، فضای حاکم بر آن، درونمایه آثار و حتی جشنواره فجر نوشته است. مجموعه کتاب آینه جادو در واقع بازنشر همان مقالات است. مطالبی که نه‌فقط از دید یکی از اعضای خانواده سینما، بلکه از منظر یک انقلابی دغدغه‌مند نوشته شده‌اند. او این تحلیل‌ها را به گونه‌ای ارائه کرده است که انگار نه‌فقط یک تجربه سینمایی، بلکه نگاهی فلسفی به سینما است. نقد و نظراتی که مبانی جزء به جزء سینما را نشانه گرفته‌اند؛ از مفهوم سرگردم‌کنندگی تا هنر مونتاژ. شاید در عصر حاضر خواندن این مقالات برخی را به این فکر بیندازد که آیا اساسا این نوع نگاه به غرب و محصولاتش می‌تواند صحیح باشد؟ برای همین است که آینه جادو نگاه کردن به پدیده‌ای پذیرفته‌شده در میان عوام از نگاهی جدید و با تیغ تیز نقد است.
بیان مجموعه کتاب آینه جادو نیز، مانند سایر آثار آوینی متکلف است. او عادت دارد در نوشته‌های خود اصطلاحات تخصصی را به‌کار ببرد. به گونه‌ای که اگر سررشته‌ای در آن موضوع نداشته باشید باید مدام واژه‌ها را گوگل کنید. همچنین او در انتخاب کلمات به سراغ سخت‌ترین آن‌ها می‌رود و از لغات نامأنوس اما خوش‌آوا و پر طمطراق استفاده می‌کند. او مسئله سینما را از زاویه مذهب نگاه می‌کند و تندترین نقدها را درباره وضعیت آن می‌نویسد. آوینی معتقد است آنچه به‌عنوان «ماهیت سینما» اکنون در میان عوام پذیرفته شده است صحیح نیست و باید در این مفهوم تعمق بیشتری کرد.
سینمای ما کجا سینمای غرب کجا؟
اگر سینمای غرب را اوج سینما، و هالیوود را نماد آن بدانیم، باید بپذیریم که سینمای ما، و البته نود و نه درصد کشورهای دیگر، در فرم، مطلقاً هیچ حرفی برای گفتن در مقابلشان نداریم. اما وجه تمایز ما با سینمای غرب می‌تواند در محتوای آثارمان باشد. مسئله‌ای که آوینی آن را در مقالاتش بارها مورد اشاره قرار می‌دهد. در قسمتی از جلد اول آینه جادو می‌خوانیم که
اگر جذابیت اصالت پیدا کند و هیچ حدی نیز وسیله را محدود نکند، آن‌گاه همان اتفاقی می‌افتد که اکنون در سینمای غرب افتاده است: فیلمساز کمند خویش را به غرایز شهوی و غضبی تماشاگر و هزار ضعف دیگر در وجود او بند می‌کند تا سد دفاع روانی او را خرد کند و وجودش را به تسخیر کشد. اگر سینما بخواهد بر ضعف‌های روحی بشر، عواطف سطحی و مبتذل، تمایل به جلوه‌فروشی و خودنمایی، تمایل به غلبه و استکبار، تمایل به فرار از مواجهه با دشواری‌ها و واقعیات، تمایل به تسلیم در برابر قدرت، غرایز شهوی، تمایل به اسراف و افراط در تتمع و لذت‌جویی و… بنا شود، کار به رشد این صفات مذموم در وجود بشر خواهد انجامید و او را از حد اعتدال انسانی خارج خواهد کرد.
او این نکات را در رد اصالت خنداندن به عنوان هدف غایی یک اثر سینمایی ابراز می‌کند. اینجاست که می‌گوییم آینه جادو در واقع کتابی است که در آن همه چیز از دریچه دید یک انسان الهی مورد بانگری قرار می‌گیرد. آوینی در این کتاب می‌کوشد تا ذهن مخاطبین سینما را از پوسته قبلی خود بیرون بکشد و به تفکر درباره چیستی و محتوای آثار سینمایی تشویق کند. او مفاهیم والای انسانی را به عنوان درونمایه واقعی سینما معرفی می‌کند و می‌گوید وجه تمایز و دست برتر سینمای ما می‌بایست اصالت بخشیدن به محتوای والا در مقابل فرم و محتوای سرگرم‌کننده باشد.
تنها کتابی که در زمان حیات آوینی تدوین شد!
در سالهای پس از شهادت سیدمرتضی آوینی که لقب سید شهیدان اهل قلم را دارد، آثار متعددی از وی منتشر شده است. حتی کتاب‌ها و مقالات پرتعدادی نیز در نقد یا تبیین آرا و نظرات او به رشته تحریر در‌آمده است. اما وجه تمایز آینه جادو با سایر کتاب‌ها این است که این مجموعه، تنها اثری است که در زمان زندگانی آوینی و تحت نظر او نگاشته شده است. آینه جادو کتابی است که انسان را به تعمق در ماهیت مفاهیم دعوت می‌کند. خواننده را به شک می‌اندازد که آیا درستی اطلاعات پذیرفته شده او امری قطعی است؟ آیا هرآنچه تا کنون انجام شده، صرفا چون بدیهی و پرتکرار بوده، صحیح است؟
کتاب آینه جادو علاقه‌مندان به سینما را به تفکر درمورد سینما و هنرهای جانبی‌اش وا می‌دارد. مفاهیم را بازتعریف می‌کند و نقطه‌نظراتی جدید را بیان می‌کند. هرچند در بسیاری از موارد انسان عصر مدرن از خود می‌پرسد آیا این نقد صحیح است؟ آیا می‌توان پذیرفت که محتوای فاخر مذهبی، فلسفی یا انسانی بر فرم ضعیف آثار تقدم دارد؟ آیا این مسئله که استفاده از تکنیک‌ها برای زیباتر نشان دادن صحنه‌ها به مخاطب امری اشتباه است، می‌تواند درست باشد؟ در واقع آینه جادو کتابی است که حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. در وهله اول در مورد سینما، و در درجه بعدی در باب جهان‌بینی انسان‌ها.
