محدوده نامحدود | مروری بر کتاب از معرفت دینی تا حکومت دینی

اگر آدمی، در همین محدوده هفتاد سال عمر مطرح باشد، به بیش از سه اصل علم و اطلاعات، قراردادها، و منافع مشترک هیچ احتیاج ندارد. در این سطح بر فرض، خدا اثبات شود و یا در اعتقاد انسان ریشه بگیرد و بر فرض هم که رسولان، موثر و کارآمد باشند، هیچ ضرورتی ندارد که مبنای زندگی فردی و جمعی انسان باشند. این زندگی بیشتر از علم و قرارداد و منافع مشترک، چیز دیگری نمی‌خواهد. اما اگر آدمی برای وسعتی بیش از هفتاد سال و با توجه به عوالمی دیگر، چه محتمل و چه متیقن بخواهد برنامه‌ریزی کند و بخواهد برای این استمرار و ارتباط حساب باز کند، دیگر علم و تجربه و قراردادها و منافع مشترک کارگشا نخواهند بود و نه‌تنها علم که حتی عقل آدمی هم، کارساز نخواهد بود؛ که علم و فلسفه و عرفان او کفاف این همه رابطه و این همه مشکل را نمی‌دهد. در این وسعت، آدمی به وحی و به عهد نیاز دارد. در کتاب از معرفت دینی تا حکومت دینی، استاد علی صفایی حائری، تاثیر وحی در شکل‌گیری معرفت دینی تا جامعه‌ی دینی و چگونگی رسیدن جامعه به یک حکومت دینی را ترسیم کرده است و در صدد پاسخگویی به سوالی اساسی است که آیا حکومت دینی معنایی دارد و آیا این دو یعنی دین و حکومت با هم جمع و ترکیب می شوند؟ و اگر معنا دارد، آیا دین در زمینه پاسخگویی به مشکلات جامعه فقیر و ناتوان نیست؟

درباره کتاب از معرفت دینی تا حکومت دینی

از معرفت دینی تا حکومت دینی مانند دیگر کتب استاد صفایی حائری توسط انتشارات لیله القدر و در سال ۱۳۸۶ به چاپ رسیده است. علی صفایی حائری، نویسنده، اندیشمند، شاعر و مجتهدی است که در سال ۱۳۳۰ در یک خانواده مذهبی در قم، چشم به جهان گشود و در سال ۱۳۷۸ درگذشت. کتاب از معرفت دینی تا حکومت دینی، در دسته موضوعی «نظام سیاسی و حکومت دینی» آثار مرحوم قرار دارد و در پاسخ به شبهات مختلفی که در حوزه حکومت دینی مطرح بوده، در ۲۵۸ صفحه به رشته تحریر درآمده است. استاد در این کتاب قبل از مطرح کردن مسئله حکومت و یا حتی جامعه دینی، با نگاهی بنیادین مقدمه خودآگاهی و  معرفت دینی را برای هر انسانی لازم می‌دانند و به تفصیل آن می‌پردازند؛ از اینکه چگونه وحی به تربیت رسول و تشکل انسان می‌انجامد و معرفت آدمی با عبودیت و جامعه گره می‌خورد. سپس شبهات حکومت دینى را در پنج مجموعه مطرح می‌کنند:

• یک: حکومت دینى انسانى نیست

• دو: حکومت دینى دنیایى نیست

• سه: حکومت دینى استبدادى است

• چهار: حکومت دینى آفت‌‏پذیر و مشکل‏‌آفرین است

• پنج: حکومت دینى گرفتار و محدود است

ایشان اگرچه در بعضی از قسمت‌های کتاب خود نقدی از سر دلسوزی مطرح کرده اما به مدعیان این شبهات، پاسخ‌هایی قوی و خواندنی داده است.

پیشنهاد می‌کنیم مطالعه کتاب‌های مرحوم علی صفایی حائری را با شنیدن صوت‌های اساتیدی که خود از شاگردان مرحوم بوده‌اند تجربه کنید.

ساختار کتاب

کتاب در دو بخش کلی تالیف شده است. بخش اول با عنوان «از معرفت دینی تا جامعه دینی»، و بخش دوم با عنوان «از جامعه دینی تا حکومت دینی.» بخش اول سه فصل «از خودآگاهی تا عبودیت»، «عبودیت و شکل‌گیری جامعه دینی» و «جامعه دینی» را در خود دارد که در آن به نیاز فرادنیایی انسان می‌پردازد و برای پاسخگویی به آن وحی و عهد را لازم می‌داند. عین صاد معتقد است با این دو مورد است که انسان به معرفت دینی دست می‌یابد، و با اشاره به روایتی، معتقد است حاکم جامعه اسلامی نیز بر فرض عالم و عادل و فقیه بودن، اگر به درجه عبودیت نرسیده باشد، غاصب است؛ چرا که هنوز از تعلق‌ها آزاد نگشته است.

در فصل دوم، از رابطه میان ایمان و ولایت سخن به میان می‌آورد و می‌گوید تنها با ولایت است که فساد‌ها رفع خواهند شد:«آن‌چه در برابر کفر و فتنه و فساد آن، نیرومند می‌ایستد، ایمانی است که به قدرت تبدیل شده و به محبت و ولایت و به سرپرستی و ولایت گره خورده است؛ مادام که ایمان به ولایت مبدّل نشود، نیروی جلوگیر و مصلح نخواهد بود.»

در فصل سوم نیز به تبیین عدل و احسان و عزت، از ویژگی‌های اصلی حکومت دینی و ولایی، می‌پردازد.

بخش دوم کتاب با عنوان «از جامعه دینی تا حکومت دینی» با بیان شبهات و پاسخ به آن‌ها شروع می‌شود. البته قبل از آن، عین صاد در مقدمه این بخش، نظرات تمام دگراندیشان جهان را یک برنامه هماهنگ ضددینی می‌داند و در ادامه با بیان شبهات، پاسخ آن‌ها را مطرح می‌کند. در ادامه به بررسی مصداقی ادیان وحیانی یهودیت، مسیحیت و اسلام و مباحث رسالت، شئون، دایره اختیارات و امکانات رسول پرداخته شده و خاصیت نظام‌سازی و تشکل‌سازی دین مطرح می‌شود. عین صاد در فصل پنجم از این بخش یعنی «حکومت‌های دینی در حوزه مسلمین»، از حکومت نبوی شروع کرده، به بررسی جریان سقیفه، حکومت خلفا و سلسله‌های مختلف از جمله عباسی و اموی پرداخته و این بررسی را تا مشروطه، عصر حاضر و حکومت ولایت فقیه ادامه می‌دهد. در فصل ششم و پایانی کتاب نیز، شبهات حکومت دینی را مطرح کرده و به آن‌ها پاسخ می‌دهد.

نقدی بر کتاب

اگر چه این کتاب برای بیان مسئله خود از یک سیر منطقی و نظمی ستودنی بهره برده است، اما مانند دیگر آثار مرحوم استاد صفایی حائری، همه‌فهم و برای همه افراد قابل درک نیست؛ شاید برای کسانی که با دیگر کتب استاد و بیان شیوا و لطیف ایشان آشنایی دارند، این کتاب از جذابیت و گیرایی کمتری به نسبت دیگر کتب برخوردار باشد و نیازمند آمادگی ذهنی پیشین است.