آدم به‌عنوان کتاب نگاه می‌کند و با خودش می‌گوید: «امریکایی آرام؟! مگه می‌شه؟ مگه داریم؟» اما به یک‌سوم پایانی کتاب که می‌رسد تازه می‌فهمد که جناب گراهام گرین چه آشی برای خواننده پخته. آمریکایی آرام یکی از بهترین رمان‌ها در نقد آمریکا است، هم دولت آمریکا و هم مردمانش. دربارۀ اینکه اساساً مردمان این کشور ثروتمند و مدعی دموکراسی، چه دربارۀ دیگر مردمان جهان می‌اندیشند. با مرور کتاب آمریکایی آرام با چی‌کتاب همراه باشید.
فهرست مطالب
خلاصۀ داستان آمریکایی آرام و اندکی تاریخ
ماجراهای رمان در اوایل دهۀ پنجاه و در ویتنام رخ می‌دهد. اغلب افرادی که آشنایی دوری با اقتباس‌های سینمایی کتاب و همچنین دیگر آثار نویسنده دارند، به اشتباه فکر می‌کنند با توجه به رخ دادن حوادث داستان در ویتنام و محوریت شخصیتی آمریکایی در آن، داستان لزوماً به جنگ ویتنام (۱۹۷۵ – ۱۹۵۵) مربوط می‌شود، در حالی که ماجراهای اثر در اواخر حضور فرانسه در مستعمرات هند و چین رخ می‌دهد.
فرانسوی‌ها از ۱۸۸۷ تا ۱۹۵۴ نواحی‌ای از جنوب شرق آسیا را تحت استعمار و سلطۀ خود داشتند که شامل بخش‌هایی از ویتنام امروزی هم می‌شد. امریکایی آرام دربارۀ روزنامه‌نگاری انگلیسی به نام توماس فاولر است که در اواخر سلطۀ فرانسه بر بخش‌هایی از هند و چین، در ویتنام انجام وظیفه می‌کند و در اغاز کتاب، حدود بیست سال از آمدن او به مستعمرات می‌گذرد. فاولر که مشکلات زناشویی جدی‌ای دارد، با وجود سال‌ها دوری از همسرش، که در انگلستان مانده، نتوانسته طلاقش را از او بگیرد چون زن کاتولیک متعصبش، از قبول طلاق اجتناب می‌ورزد.
فاولر با زنی ویتنامی و جوانتر از خودش به نام فوئونگ رابطه دارد تا اینکه جوانی آمریکایی به نام پایل، این زن را از چنگ فاولر در می‌آورد. داستان از جایی شروع می‌شود که با بازگشت فوئونگ نزد فاولر، از مرگ پایل باخبر می‌شویم. پس از آن داستان با روایتی غیرخطی و با رفت‌وبرگشت زمانی، ماجراهای این مثلث عشقی را به‌تفصیل بازگو می‌کند.
نویسنده‌ای مرموز و شکاک، همچون کتاب‌هایش
در اغلب متونی که در فضای اینترنت فارسی پیرامون امریکایی آرام نوشته‌شده، شغل فاولر، «جاسوسی» ذکر شده است در حالی که در ترجمۀ جناب عزت‌الله فولادوند و در متون انگلیسی، آشکارا شغل او «ژورنالیست» قید شده. شاید ریشۀ این اشتباه در زندگی خود گراهام گرین باشد.
گرین در عنفوان جوانی، به روزنامه‌نگاری روی آورد و به‌واسطۀ حرفه‌اش، طیّ سال‌ها به کشورهای مختلف جهان سفر کرد و از تجربیات سفرهایش در رمان‌هایش بهرۀ فراوان برد. امریکایی آرام هم حاصل اقامت و روزنامه‌نگاری او در ویتنام است. از فعالیت‌های روزنامه‌نگاری گرین که بگذریم، در اینکه او برای ام‌آی‌سیکس فعّالیت می‌کرده، شکّی وجود ندارد ولی دربارۀ اینکه فعّالیت‌های جاسوسی وی از کی شروع شده و تا کجا ادامه یافته، اختلاف نظر دیده می‌شود. عده‌ای معتقدند از اول، حرفۀ خبرنگاری او، پوششی بر فعالیت‌های جاسوسی‌اش بوده است.
نکتۀ مهم دیگر در اغلب آثار گرین، حضور پررنگ کاتولیسیسم (مخصوصاً جنبه‌های مختصّ جدال شکّ و ایمان در این مذهب مسیحیت) است. گرین در پرداختن به مذهب کاتولیک، از کلیشه‌ها دوری جسته و حتّی گاه در آثارش از آموزه‌های انجیلی به شکلی متفاوت (حدّاقل در ظاهر) بهره می‌گیرد. او به‌واسطۀ همسر کاتولیکش به این مذهب گروید اما همچون فاولر در امریکایی آرام کارش به جدایی عاطفی از همسرش کشید. خودش بارها در مصاحبه‌هایش گفته که نویسنده‌ای کاتولیک (یعنی مبلّغ کاتولیک) نیست، بلکه کاتولیکی است که دست بر قضا نویسنده شده است.
جایگاه آمریکایی آرام بین آثار نویسنده
آثار گراهام گرین، در دیدی کلی به دو دسته تقسیم می‌شود: ۱- داستان‌های معمایی، جنایی و جاسوسی (مرد سوم، مأمور ما در هاوانا، وزارت ترس و…)، ۲- داستان‌هایی با محوریت اعتقاد‌ات کاتولیکی (عالیجناب کیشوت، قدرت و جلال و…). دیدگاهی دیگر، آثار او را به دو دستۀ «سرگرم‌کننده» و «جدّی» تقسیم می‌کند که با روش قبلی تا حدّ زیادی همپوشانی دارد. آثاری مثل سفرهایم با خاله جان هم هستند که در هیچ‌کدام از این دسته‌بندی‌ها، نمی‌گنجند.
این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که در داستان‌های معمایی و پلیسی این نویسنده، بارقه‌های پررنگی از مفاهیم کاتولیکی وجود دارد (جان کلام) و از طرفی در داستان‌هایی از گرین که با مضامین مذهبی‌شان برجسته می‌شوند، رگه‌هایی (کم‌رنگ یا پررنگ) از داستان‌های معمّایی و جاسوسی دیده می‌شود (پایان رابطه). امریکایی آرام از این جهت موقعیت استثنائی بین کتاب‌های خالقش دارد که تقریباً به‌طور مساوی از ویژگی‌های دو طیف برجستۀ آثار او (از نظر مضمونی) بهره می‌برد. از همین‌رو کتابی است که مدخل خوبی برای ورود به دنیای این نویسنده محسوب می‌شود.
نقد آمریکایی آرام
امریکایی آرام از مهمترین کتاب‌های گراهام گرین محسوب می‌شود به این دلیل که او توانسته به تعادلی ظریف بین جنبه‌های فنی و فرمال با جنبه‌های فرامتنی و محتوایی اثر برسد. یعنی کتاب علاوه بر این که به مدد تعلیق برای خواننده جذاب بوده و او را پی خود می‌کشاند، دست مخاطب را برای انواع تحلیل‌های فرامتنی باز می‌گذارد. سیاست‌های استعماری فرانسه، تقابل شرق و غرب، جدال شک و ایمان، مسائل زناشویی و سیاست‌های مداخله‌جویانۀ آمریکا در کشورهای دیگر از جمله مضامینی است که در آمریکایی آرام مورد توجه قرار گرفته‌اند.
روایت غیرخطی اثر خواننده را گیج نمی‌کند، چون رفت و برگشت زمانی در خدمت جذابیت روایی و شخصیت‌پردازی بوده و نویسنده تعمداً در یک‌سوم نهایی، ضرب‌آهنگ داستان را بالا می‌برد و با ارائۀ اطلاعاتی بیشتر دربارۀ شخصیت پایل، فرجامی رضایت‌بخش برای ماجراهای کتاب تدارک می‌بیند. آمریکایی آرام تا مدت‌ها پس از پایان مطالعه، ذهن خواننده را مشغول نگه می‌دارد چون سوالاتی که با خواندنش مطرح یا تداعی می‌شود، پاسخی ساده و سرراست ندارند.
یکی از نقاط ضعف اثر پرداخت نسبتاً سطحی شخصیت فوئونگ است. در واقع اهالی ویتنام در این کتاب عموماً در حد تیپ باقی‌مانده و فاقد هویتی یگانه‌اند. برخی طرفداران کتاب این مسئله را تعمدی دانسته و با جنس نگاه راوی (فاولر) به بومیان متناسب می‌دانند.
آمریکایی آرام چگونه امریکایی‌ها را ناآرام کرد؟
منتقدهای امریکایی تا پیش از انتشار امریکایی آرام عموماً مدافع آثار گراهام گرین بودند و مخصوصاً قدرت و جلال را بسیار ستوده بودند، اما با انتشار امریکایی آرام، ورق برگشت و نقدهای تند و تیزی علیه آثار گرین در ایالات متحده منتشر شد. البته که کتاب‌های این نویسنده همچنان در امریکا محبوب و پرفروش مانده و بارها در هالیوود مورد اقتباس قرار گرفته‌اند ولی نمی‌توان منکر شد که بعد از چاپ آمریکایی آرام، فضای انتقادی پیرامون آثار او در ایالات متحده، منفی‌تر شد.
علت این رخداد را می‌توان تا حد زیادی به روحیۀ وطن‌پرستی عمیقی نسبت داد که در مردمان امریکا از پیر و جوان و در هر طبقۀ اجتماعی و سیاسی نهادینه شده است. اما مردمان این کشور که عادت به خودبرتربینی و انتقاد از مردمان دیگر کشورها دارند، به تریج قبایشان برخورده که یکی آمده و به دخالت‌های احمقانۀ آمریکایی‌ها در سیاست کشورهای دیگر حمله‌ور شده است.
اقتباس‌های سینمایی
معمولاً دو فیلم بت سرنگون (۱۹۴۸) و مأمور ما در هاوانا (۱۹۵۹) (هر ردو به کارگردانی کارول رید) به‌عنوان بهترین اقتباس‌های صورت‌گرفته از روی آثار گرین شناخته می‌شوند؛ البته حساب مرد سوم (کارول رید، ۱۹۴۹) جداست، چون گرین ابتدا فیلمنامۀ این فیلم نوار درجه‌یک را نوشت و سپس به نوشتن رمانی بر اساس آن، اقدام کرد.
آمریکایی آرام جزء آثار خوش‌شانس این کارگردان در سینما محسوب می‌شود چون دو اقتباس سینمایی شاخص، با همین عنوان از روی آن ساخته شده، یکی در سال ۱۹۵۸ به کارگردانی جوزف ال. منکیه‌ویچ و دیگری در سال ۲۰۰۲ به کارگردانی فیلیپ نویس. در کمال تعجب، نسخۀ کارگردان شاخص‌تر (منکیه‌ویچ) نزد اغلب منتقدین و فیلمبازها از شهرت و اعتبار کمتری نسبت به فیلم کارگردان اکشن‌ساز (نویس) برخوردار است. البته طرفداران فیلم نویس، آمریکایی آرام او را جدا از جریان کلی فیلمسازیش (به‌عنوان یک اکشن‌ساز متوسط) در نظر گرفته و بهترین اثر او می‌دانند.
کتابی مناسب برای همه اما…
چنانکه قبلاً گفته شد، بهترین مدخل برای آشنایی با گراهام گرین همین آمریکایی آرام است. اگر آثار دیگری از گرین را خوانده‌اید و دوست داشته‌اید، واجب است که سراغی هم از این کتاب بگیرید. حتی اگر آثار دیگری را از این نویسنده، خوانده‌اید و دوست نداشته‌اید، امریکایی آرام را به شما توصیه می‌کنم. چون حتی بسیاری از مخالفان گراهام گرین، این کتابش را دوست دارند یا مواضع ملایمتری نسبت به آن ابراز می‌دارند. البته خواندن این کتاب به نوجوانان و افرادی که تازه به کتابخوانی رو آروده‌اند، توصیه نمی‌شود چون در فصل‌های اول ممکن است برایشان کمی گیج‌کننده باشد!
سخن پایانی
آمریکایی آرام از آثار جذاب گراهام گرین نویسنده است. او در این کتاب از طنزی سیاه برای نقد سیاست‌های مداخله‌جویانۀ آمریکایی‌ها در کشورهای دیگر مدد می‌جوید. اگر از رمان‌های جنایی و پلیسی با ریتم آرام و فضای تاریک خوشتان می‌آید، حتماً سراغی از این کتاب بگیری،د مخصوصاً که تنها ترجمۀ کتاب (عزت‌الله فولادوند) بسیار دلنشین است، ولی امان از فونت عهد دقیانوس نشر خوارزمی!
